Μια μικρή πεδιάδα, μια μικρή λωρίδα εύφορης γης, περιορισμένη από βου-
νά, θάλασσα, δάσος και βάλτους. Μια μικρή παραλία χρυσής άμμου. Πίσω
της ένας πευκώνας με τα δέντρα να ριζώνουν στην άμμο, ανακατεύοντας το
σταχτί των κορμών με το πράσινο από τις πευκοβελόνες και το λευκό σχε-
δόν της άμμου. Το καλοκαίρι τα τζιτζίκια σε νανουρίζουν με την ατέλειωτη
συμφωνία τους. Περιστέρια και σπουργίτια φτεροκοπούν ανάμεσά τους,
ενώ στη Θάλασσα και στην παραλία κουρνιάζουν γλάροι που λικνίζονται
νωχελικά στα συνήθως γαλήνια νερά. Πίσω από τα δέντρα απλώνεται ο
βάλτος, αλλού ρηχός αλλού βαθύς, γαλήνιος και εκείνος φαινομενικά στην
επιφάνεια, ύπουλος και μοχθηρός όμως για όσους δεν τον γνωρίζουν, με τη
λάσπη στον βυθό του όπου εύκολα κολλάει άνθρωπος ή ζώο, και τα ξαφνικά
βαθουλώματά του όπου το νερό απότομα ξεπερνά το ανθρώπινο ύψος. Στα
περισσότερα σημεία ξεπροβάλλουν αγριοκαλαμιές που οι κορφές τους σεί-
ονται στον άνεμο σαν χαίτες αλόγων και λοφία σε περικεφαλαίες πολεμι-
στών. Είναι βασίλειο κουνουπιών και κάθε λογής εντόμων που ζουζουνίζουν
αδιάκοπα, βατράχων, νερόφιδων και όμορφων υδρόβιων πουλιών με λευκά
φτερώματα, ψηλά καλαμένια πόδια και μακριούς όλο χάρη λαιμούς.
Τούτη η μικρή, άσημη, άγνωστη ακόμα και στους περισσότερους Αθηναίους
πεδιάδα θα γινόταν σύμβολο προσπάθειας, αντοχής, μάχης και νίκης που θα
αντιλαλούσε στις μνήμες των ελεύθερων ανθρώπων, θα γινόταν συνώνυμη με
την ελευθερία. Σύμβολο πως ελεύθεροι άνθρωποι δεν λυγίζουν, δεν υποτάσ-
σονται όποιοι και αν είναι οι όροι της αναμέτρησης, δεν μετρούν το πλήθος
των εχθρών αλλά το ανάστημα της ψυχής τους. Τολμούν, πολεμούν και θριαμ-
βεύουν, γράφοντας τη λέξη «Μαραθώνας» στην Ιστορία και στον μύθο, παρά-
δειγμα και οδηγό για τις μελλοντικές γενιές. Σε εκείνη τη μικρή πεδιάδα, Αθη-
ναίοι και Πλαταιείς, δύο μικρές πολιτείες ελεύθερων ανθρώπων, δεν δίστασαν
να αντιμετωπίσουν την αυτοκρατορία του Μεγάλου Βασιλιά, τους Πέρσες και
τους λαούς που τις τύχες τους όριζαν. Μια αυτοκρατορία που απλωνόταν από
τις μυθικές Ινδίες στην Ασία μέχρι την Αίγυπτο στην Αφρική και τις στέπες
των Σκυθών στην Ευρώπη. Η εκστρατεία των Περσών στον Μαραθώνα είχε
τα αίτιά της το 498 π.Χ., όταν οι ελληνικές (κυρίως ιωνικές) πόλεις της Μικράς
Ασίας είχαν επαναστατήσει εναντίον των επικυρίαρχών τους Περσών, ζητώ-
ντας τη βοήθεια των Ελλήνων της «ευρωπαϊκής» Ελλάδας. Μόνο οι Αθηναίοι
και οι Ερετριείς ανταποκρίθηκαν, στέλνοντας αντίστοιχα 20 και 5 πλοία. Η
ιωνική επανάσταση κατεστάλη το 494 π.Χ. στη ναυμαχία της Λάδης. Ο Μεγά-
λος Βασιλιάς της περσικής αυτοκρατορίας Δαρείος συνειδητοποίησε ότι, όσο
υπήρχαν ανεξάρτητα ελληνικά κράτη, ο κίνδυνος επανάστασης των ελλήνων
υποτελών του στη Μικρά Ασία και στην Κύπρο θα ήταν υπαρκτός. Έτσι, απο-
φάσισε να εκστρατεύσει εναντίον της Αθήνας και της Ερέτριας, τιμωρώντας
τις πόλεις αυτές και για τη βοήθεια που έδωσαν στους Ίωνες, αλλά με απώ-
τερο στόχο να κερδίσει προγεφύρωμα που θα του χρησίμευε για να υποτάξει
αργότερα όλες τις ελληνικές πόλεις.
Η πρώτη εκστρατεία, το 493 π.Χ., υπό τον Μαρδόνιο είχε άδοξο τέλος γιατί
μεγάλο μέρος του στόλου του καταστράφηκε από θαλασσοταραχή περιπλέ-
οντας τον Άθω. Ήταν σαν οι θεοί της Ελλάδας να είχαν παρέμβει για να τη
σώσουν, μια πρώτη εμφάνιση του θεϊκού ανέμου (Καμικάζι), που οι Ιάπωνες
στα τέλη του 13ου αιώνα θα αναγνώριζαν ως σωτηρία τους από τους Μογγό-
λους εισβολείς.
Ο επίμονος Δαρείος ετοίμασε νέα εισβολή το 490 π.Χ. με αρχηγούς τον
Αρταφέρνη, ανιψιό του Δαρείου, και τον μήδο Δάτη, έμπειρο ναύαρχο και
στρατηγό. Αυτός χάραξε το νέο στρατηγικό και τακτικό σχέδιο: Διάπλους του
Αιγαίου, αποφεύγοντας τη Χαλκιδική, υποταγή καθ’ οδόν των πόλεων των
Κυκλάδων, και απόβαση στην Ερέτρια και στον Μαραθώνα, σχεδόν απένα-
ντι. Οι Αθηναίοι δεν διέθεταν ακόμα ισχυρό στόλο για να αμφισβητήσουν την
απόβαση στη θάλασσα.
Ο Δάτης κατέστρεψε τη Νάξο που οι κάτοικοί της κατέφυγαν στο εσωτερι-
κό του νησιού, σεβάστηκε τη Δήλο προσφέροντας θυσίες στο ιερό του Απόλ-
λωνα, και αποβίβασε τον στρατό του στην Ερέτρια, αφού υπέταξε και την
Κάρυστο. Οι Ερετριείς άντεξαν την πολιορκία για έξι ημέρες, αλλά την έβδομη
η πόλη έπεσε κατόπιν προδοσίας. Οι Πέρσες έκαψαν την πόλη και μετέφεραν
τους αιχμαλώτους κατοίκους στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Ύστερα πέρα-
σαν απέναντι στον Μαραθώνα.
Η επιλογή του Μαραθώνα πρόσφερε πλεονεκτήματα αλλά και μειονεκτή-
ματα για τους Πέρσες. Ήταν απέναντι από την Ερέτρια, άρα η μεταφορά του
στρατού μετά την πτώση της Ερέτριας ήταν πολύ εύκολη. Επιπλέον, η μικρή
πεδιάδα ήταν ευνοϊκή για την παράταξη του ιππικού τους, όπλο στο οποίο οι
Πέρσες υπερείχαν απόλυτα. Τα μειονεκτήματα ήταν η σχετικά μεγάλη από-
σταση από την Αθήνα και η φραγή των ορεινών συγκροτημάτων της Πεντέλης
και της προέκτασής της, του Αγριλικού, όπου ο αθηναϊκός στρατός θα μπο-
ρούσε να παραταχθεί, ουσιαστικά απομονώνοντας τους Πέρσες στην πεδι-
άδα, όπως και έγινε. Πιθανόν, όμως, οι Πέρσες να είχαν άλλον έναν στόχο:
Παρασύροντας τον αθηναϊκό στρατό μακριά από την πόλη απογυμνώνοντάς
την από υπερασπιστές, έλπιζαν πως θα έδιναν την ευκαιρία σε μηδίζοντες
Αθηναίους (όπως τους είχε διαβεβαιώσει ο εξόριστος τύραννος της Αθήνας
Ιππίας) να την καταλάβουν. Τότε ο περσικός στόλος θα περιέπλεε την Αττι-
κή, φτάνοντας στο Φάληρο για να ενισχύσει τους μηδίζοντες, πριν προλάβει
να επιστρέψει ο αθηναϊκός στρατός, που ίσως ήταν απασχολημένος με ένα
τμήμα του περσικού στρατού που θα είχε μείνει πίσω για αυτόν τον σκοπό. Ο
περσικός στρατός είχε αριθμητική υπεροχή και θα μπορούσε να διασπάσει τις
δυνάμεις του.
Ενώ δεν υπάρχει ουσιαστική αμφισβήτηση για τη δύναμη των Αθηναίων
στον Μαραθώνα (9.000-10.000 πεζοί οπλίτες και 600 Πλαταιείς), υπάρχουν
διαφορετικές εκτιμήσεις για τους Πέρσες. Οι 100.000 που αναφέρει ο Ηρόδο-
τος είναι σαφώς υπερβολικός αριθμός. Σύγχρονοι ιστορικοί δέχονται 15.000-
20.000 πεζούς και 3.000-5.000 πέρσες ιππείς.
Οι δύο αντίπαλοι διέφεραν ουσιαστικά στον οπλισμό και στην τακτική μά-
χης. Οι Έλληνες δεν διέθεταν καθόλου ιππικό, και ήταν όλοι οπλίτες, βαρύ πε-
ζικό, με μεγάλες στρογγυλές ξύλινες ασπίδες συνήθως από δρυ, ενισχυμένες
στις άκρες με μπρούντζο ή σίδερο (το «όπλο», από όπου και η ονομασία οπλί-
της), περικεφαλαία από μπρούντζο, συνήθως κορινθιακού τύπου που έκλεινε
όλο το κεφάλι δίνοντας πολύ καλή προστασία αλλά περιορίζοντας δραστικά
την όραση, δερμάτινο ή μπρούντζινο θώρακα που κάλυπτε τον κορμό και
μπρούντζινες περικνημίδες. Το κυρίως επιθετικό όπλο ήταν το δόρυ, μήκους
μέχρι τρία μέτρα με σιδερένια αιχμή, που κρατούσαν στο δεξί και συνήθως
χτύπαγαν με το χέρι υπερυψωμένο, από πάνω προς τα κάτω. Δευτερεύον όπλο
ήταν το ξίφος, μήκους λάμας μέχρι 60 εκατοστών.
Τακτικός σχηματισμός ήταν η φάλαγγα, όπου κάθε οπλίτης καταλάμβανε
περίπου ένα μέτρο μετώπου, σε πυκνό σχηματισμό, με τις ασπίδες των διπλα-
νών να καλύπτουν το δεξί (ακάλυπτο) πλευρό του συμπολεμιστή τους. Η πρώ-
τη σειρά ουσιαστικά μαχόταν, ενώ οι πίσω σειρές πίεζαν με τις ασπίδες τους
τις πλάτες των ανδρών της πρώτης σειράς, δίνοντας ορμή και σταθερότητα
στη φάλαγγα. Η τακτική αυτή ονομαζόταν «ωθισμός». Η μάχη ήταν σώμα
με σώμα, εξαιρετικά βίαιη αλλά συνήθως όχι μακροχρόνια, μέχρι τη στιγμή
που μια από τις δύο φάλαγγες έχανε τη θέλησή της, διασπόταν και τρεπόταν
σε φυγή, ρίχνοντας τις ασπίδες. Οι ηττημένοι, χωρίς ασπίδες, έτρεχαν γρηγο-
ρότερα από τους νικητές με τις ασπίδες, και έτσι μπορούσαν να διαφύγουν.
Αυτός ήταν ο «δυτικός τρόπος μάχης», όπως τον ονομάζει ο Βίκτορ Χάνσον
στο βιβλίο Ο Δυτικός Τρόπος Πολέμου (εκδ. Hodderand Stoughton 1989).
Ο «ανατολικός τρόπος» των Περσών και των υποτελών τους στηριζόταν
σε πρώτη φάση στην εξάντληση του εχθρού από καταιγισμό βελών, τόσο από
πεζούς όσο και ιππείς. Μόνο σε τελική φάση, το ιππικό και κάποιες μονάδες
πεζικού, όπως οι επιλεγμένοι Αθάνατοι σωματοφύλακες του βασιλιά, έρχο-
νταν σε μάχη εκ του συστάδην, με έναν εχθρό που είχε ήδη αποδυναμωθεί.
Οι Πέρσες, οι Μήδοι και οι Σάκκες διέθεταν το καλύτερο ιππικό της επο-
χής, οπλισμένο με τόξα, ελαφρά δόρατα, ξίφος, σε μερικές περιπτώσεις μικρή
ασπίδα και ελαφριούς θώρακες είτε δερμάτινους είτε υφασμάτινους ενισχυμέ-
νους με μπρούντζινα ελάσματα. Δεδομένου ότι οι αναβατήρες δεν είχαν εφευ-
ρεθεί, οι ιππείς ήταν σχετικά ασταθείς πάνω στα άλογα και δεν μπορούσαν
να χρησιμοποιούν μακριές λόγχες υπομάσχαλα, όπως οι μεσαιωνικοί ιππότες
που οι αναβατήρες και οι ειδικές σέλες τους επέτρεπαν να χρησιμοποιούν την
ορμή του αλόγου για να ενισχύσουν το χτύπημα. Οι πέρσες ιππείς ήταν έτσι
αναγκασμένοι να χρησιμοποιούν σχετικά ελαφριές λόγχες που μπορούσαν να
τις χειρισθούν με το ένα χέρι.
Οι πέρσες πεζοί παρατάσσονταν με την πρώτη σειρά να στερεώνει στη γη
μεγάλες ορθογώνιες ασπίδες, τις «σπάρα», φτιαγμένες συνήθως από λυγαριά
ή άλλα ελαφριά ξύλα (γιατί το μέγεθός τους θα έκανε το βάρος τους απαγο-
ρευτικό αν ήταν φτιαγμένες από χοντρό ξύλο, όπως οι ελληνικές από δρυ).
Οι σπάρα ήταν ικανές να σταματήσουν βέλη, αποδείχτηκαν όμως τρωτές στα
χτυπήματα των ελληνικών δοράτων. Οι «σπαραμπάρα» (οι φορείς των «σπά-
ρα») είχαν αμυντικό οπλισμό όπως οι ιππείς, με κωνικά μεταλλικά κράνη που
άφηναν ακάλυπτο το πρόσωπο. Έφεραν δόρατα κοντύτερα από τα ελληνικά
και ξίφη. Πίσω από τους σπαραμπάρα καλύπτονταν οι τοξότες και τόξευαν
πάνω από τα κεφάλια τους, συχνά γονατιστοί. Οι τοξότες είχαν πολύ ελαφρύ
αμυντικό οπλισμό, συχνά μόνο κράνος και καθόλου ή πολύ ελαφρύ θώρακα.
Έφεραν ξίφος και ίσως και ελαφρύ δόρυ.
Υπήρχε και ένα σώμα πεζών βαρύτερα οπλισμένο, οι Αθάνατοι, που έφε-
ραν μεγάλη οβάλ ασπίδα και δόρυ και θώρακες από μπρούντζινες πλάκες,
όμως και αυτοί ήταν ελαφρύτερα οπλισμένοι από τους Έλληνες. Αθάνατοι δεν
πολέμησαν στον Μαραθώνα, λογικό εφόσον απουσίαζε ο πέρσης βασιλιάς.
Όλοι οι Πέρσες και οι συγγενείς λαοί φορούσαν παντελόνια που προκάλεσαν
έκπληξη στους Έλληνες.
Η ταχυβολία των περσών τοξοτών ήταν περίπου τρία βέλη το λεπτό και τα
βέλη τους είχαν μέγιστη εμβέλεια μέχρι 200 μέτρα.
Ο Μιλτιάδης, ένας από τους δέκα στρατηγούς των Αθηναίων, είχε την
εμπειρία από τους Πέρσες από το διάστημα που είχε ζήσει στον Ελλήσπο-
ντο. Γνώριζε πως οι Έλληνες υπερτερούσαν σε οπλισμό για μάχη σώμα με
σώμα και αντοχή για τέτοιον αγώνα. Έπρεπε, λοιπόν, να ελαχιστοποιήσουν
τον χρόνο που θα βρίσκονταν εκτεθειμένοι στα εχθρικά βέλη. Για τον λόγο
αυτόν ο Μιλτιάδης θα τους εκπαίδευσε να καλύψουν τα τελευταία 200 μέτρα
πριν από τη σύγκρουση με ελαφρύ τροχάδην ή πολύ γρήγορο βάδισμα. Έτσι,
η ελληνική φάλαγγα θα χρειάστηκε ένα με ενάμιση λεπτό για να καλύψει τα
τελευταία 200 μέτρα και στο διάστημα αυτό θα δέχτηκε (αν δεχτούμε 15.000
πέρσες τοξότες) περίπου 50.000-70.000 βέλη, δηλαδή 5 με 7 βέλη για κάθε
οπλίτη! Το ότι οι ελληνικές απώλειες ήταν τόσο μικρές, μαρτυρεί πολλά για
την αμυντική ισχύ των ελληνικών όπλων.
Το δεύτερο πρόβλημα των Ελλήνων ήταν το περσικό ιππικό που θα μπο-
ρούσε να πλαγιοκοπήσει την ελληνική φάλαγγα στην πεδιάδα. Σε αυτό υπήρ-
χε μόνο μια απάντηση: Οι Έλληνες δεν θα κατέβαιναν στην πεδιάδα αλλά θα
ελάμβαναν θέσεις στις πλαγιές του Αγριλικού, που όπως διαπιστώνει κανείς
και σήμερα, είναι αρκετά απότομες, τότε ίσως να ήταν πευκόφυτες, κάνοντάς
τες τελείως ακατάλληλες για έφοδο ιππικού. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι δέκα
αθηναίοι στρατηγοί, που διοικούσαν τον στρατό από μία ημέρα, πρόσφεραν
διαδοχικά την αρχιστρατηγία στον Μιλτιάδη, αλλά ενώ εκείνος την αποδέχτη-
κε δεν διέταξε επίθεση, περιμένοντας τη σειρά του.
Η στάση του είχε στρατηγική εξήγηση. Ο Μιλτιάδης γνώριζε πως ο χρό-
νος ήταν με το μέρος των Ελλήνων: Είχαν ασφαλή αμυντική τοποθεσία που
καθήλωνε τους Πέρσες στην πεδιάδα, ενώ οι Έλληνες θα ανεφοδιάζονταν
από την Αττική. Οι Πέρσες αντίθετα θα αντιμετώπιζαν σύντομα πρόβλημα
ανεφοδιασμού, κυρίως για τα 3.000-5.000 άλογα. Σίγουρα οι ζωοτροφές που
είχαν μαζί τους δεν θα επαρκούσαν για μακρύ χρόνο (είχαν ήδη καταναλώ-
σει τμήμα τους στη διάρκεια του ταξιδιού και τη μία εβδομάδα στην Ερέτρια,
ακόμα και αν είχαν βρει κάποιες ζωοτροφές στην περιοχή). Η μικρή πεδιάδα
του Μαραθώνα, τέλος καλοκαιριού, σίγουρα δεν πρόσφερε παρά ελάχιστες
δυνατότητες βοσκής.
Ο δεύτερος λόγος αναμονής ήταν ότι οι αθηναίοι Πλαταιείς περίμεναν
σπαρτιατικές ενισχύσεις. Οι Σπαρτιάτες είχαν διαμηνύσει πως θα έρχονταν
αλλά αφού τελείωνε η εορτή των Καρνείων, η οποία τελείτο την πρώτη ημέρα
μετά την πανσέληνο (πραγματικά έφτασαν την επομένη της μάχης).
Έτσι, οι Έλληνες περίμεναν κοντά στο ιερό του Ηρακλή, όπου υπήρχε πηγή
με νερό (κοντά στο σημερινό εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου), και οι Πέρσες
στην πεδιάδα, σε έναν πόλεμο αντοχής και νεύρων.
Τελικά τη μάχη αναμονής διέκοψε ο Δάτης. Προφανώς είχε μάθει από μη-
δίζοντες Έλληνες ότι οι Σπαρτιάτες θα ξεκινούσαν μετά την πανσέληνο. Ο
χρόνος ήταν εις βάρος του και έτσι ανέλαβε τον κίνδυνο να αιφνιδιάσει την
Αθήνα, επιβιβάζοντας τμήματα του στρατού του στα πλοία με στόχο να περι-
πλεύσουν την Αττική και να αποβιβασθούν στο Φάληρο, ενώ άλλο τμήμα του
στρατού θα απασχολούσε ακόμα τους Αθηναίους στον Μαραθώνα. Το σχέδιό
του βασιζόταν στον αιφνιδιασμό και στην αριθμητική υπεροχή του.
Έτσι, επιβίβασε το ιππικό στα πλοία, μια και η επιβίβαση των αλόγων ήταν
πιο δύσκολη και χρονοβόρα, και έτσι έπρεπε να προηγηθεί του πεζικού, αλλά
και γιατί η αποβίβαση του ιππικού στο Φάληρο θα επέτρεπε μια γρήγορη προέ-
λαση και κατάληψη της Αθήνας.
Ο αιφνιδιασμός του Δάτη όμως απέτυχε, γιατί (σύμφωνα με το βυζαντινό
λεξικό του Σούδα) ένας Ίωνας που υπηρετούσε στον περσικό στόλο αυτομό-
λησε και προειδοποίησε τους Έλληνες. Είναι φυσικό ο Δάτης να επιβίβασε το
ιππικό του νύχτα για να καλύψει την αναχώρησή του όπως και την αναχώρη-
ση του τμήματος του στόλου που θα έκανε τον ανεφοδιασμό. Αν ο άγνωστος
Ίωνας δεν αποκάλυπτε το σχέδιο του Δάτη, ίσως να είχε πετύχει.
Πάντως, την πέμπτη ημέρα οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς ετοιμάσθηκαν για
την αποφασιστική μάχη. Ο αρχιστράτηγος Καλλίμαχος, συμφωνώντας με τον
Μιλτιάδη, πίστευε πως ήταν η ευκαιρία του «τώρα ή ποτέ».
Οι Έλληνες αναπτύχθηκαν σε ίδιο μήκος μετώπου με τους Πέρσες, αλλά με
ισχυρά πλευρά (ίσως με βάθος παράταξης οκτώ άνδρες, όπως ήταν το συνηθι-
σμένο της φάλαγγας) και ασθενέστερο κέντρο (με βάθος παράταξης μικρότε-
ρο). Ο Καλλίμαχος ηγείτο του δεξιού, το κέντρο είχε τις φυλές του Αριστείδη
και του Θεμιστοκλή, το αριστερό με τον Μιλτιάδη, και ακόμα αριστερότερα οι
Πλαταιείς με αρχηγό τον Αρίμνηστο. Η απόσταση από την περσική παράταξη
ήταν οκτώ στάδια (ενάμιση χιλιόμετρο) και τα τελευταία (διακόσια μέτρα) τα
κάλυψαν τρέχοντας («δρόμω» Ηρόδοτος VI, 112,3). Η τακτική του Μιλτιάδη
λειτούργησε όπως την είχε σχεδιάσει: Η ελληνική φάλαγγα έπεσε με ορμή
στην περσική παράταξη, και τα δυο ενισχυμένα άκρα άρχισαν να σπρώχνουν
πίσω τα περσικά, ενώ το αδύναμο κέντρο έμεινε στάσιμο ή άρχισε να υπο-
χωρεί πολύ αργά και συντεταγμένα. Μετά, τα περσικά άκρα έσπασαν και οι
Πέρσες τράπηκαν σε άτακτη φυγή. Οι Έλληνες, με εξαιρετική πειθαρχία και
τάξη, δεν τους κατεδίωξαν αλλά στράφηκαν προς τα μέσα, πλευροκοπώντας
το περσικό κέντρο που χτυπημένο από τρεις πλευρές δεν άργησε και αυτό να
καμφθεί και να τραπεί σε άτακτη φυγή. Τότε οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς
τους κατεδίωξαν και εδώ θα πρέπει να βοήθησαν και δούλοι των Αθηναίων
που ήταν παρόντες ως βοηθητικοί στη μάχη αλλά δεν έλαβαν μέρος στην κύ-
ρια σύγκρουση γιατί δεν ήταν οπλισμένοι ως οπλίτες.
Αρκετοί Πέρσες φαίνεται πως έπεσαν στα έλη τα οποία και σήμερα υπάρ-
χουν πίσω από την παραλία του Σχινιά και είτε πνίγηκαν είτε σκοτώθηκαν από
τους Αθηναίους που τους κατεδίωκαν. Οι άλλοι επιβιβάστηκαν στα πλοία, στη
σημερινή αμμουδιά του Σχινιά. Οι Αθηναίοι κυρίευσαν επτά εχθρικά πλοία. Σε
αυτή τη φάση σύμφωνα με την παράδοση έγινε και το περίφημο περιστατικό
με τον Κυνέγειρο. Στην τελική φάση της μάχης σκοτώθηκε και ο αρχιστράτη-
γος Καλλίμαχος και ο Στησίλαος, ένας από τους δέκα στρατηγούς.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, 6.400 Πέρσες, Μήδοι και Σάκες, κυρίως από το
περσικό κέντρο σκοτώθηκαν (Ηρ. VI, 117), αριθμοί που ορισμένοι σύγχρονοι
ιστορικοί αμφισβητούν, άλλοι όμως, όπως ο Μπερν, δέχονται. (Ο Άντριου Ρό-
μπερτ Μπερν έχει γράψει την εκτενέστερη και λεπτομερέστερη ιστορία των
περσικών πολέμων ακόμα και μέχρι τις ημέρες μας, Persia and the Greeks,
με υπότιτλο: Η άμυνα της Δύσης, Minerva Press 1962, που οριοθετεί και τη
σημασία του πολέμου. Ο «Ρόμπιν», όπως ήταν γνωστός, ήταν μια ξεχωριστή
προσωπικότητα. Αν και καθηγητής πανεπιστημίου, κατατάχθηκε στη βρετα-
νική υπηρεσία μαζί με την κρητική αντίσταση εναντίον των Γερμανών. Το
βιβλίο του είναι αφιερωμένο στους «Έλληνες του 1940».)
Οι Αθηναίοι είχαν 192 οπλίτες νεκρούς και μερικούς δούλους, ενώ ο Ηρό-
δοτος δεν προσδιορίζει τον αριθμό των νεκρών Πλαταιών αλλά μεταγενέστε-
ρες πηγές αναφέρουν 17 νεκρούς. (Πολύ μεγαλύτερο ποσοστό νεκρών από
τους Αθηναίους, 2,8%.)
Αναμφισβήτητα ήταν μια πολύ μεγάλη νίκη, αλλά ακόμα όχι αποφασιστι-
κή, γιατί ο περσικός στόλος, σε μια τελευταία προσπάθεια, αποφάσισε να πε-
ριπλεύσει το Σούνιο και να αποτολμήσει την απόβαση στο Φάληρο.
Οι κατάκοποι Αθηναίοι έπρεπε να κερδίσουν έναν ακόμα αγώνα δρόμου.
Το κατόρθωσαν, στέλνοντας πρώτα την είδηση της νίκης στην Αθήνα και μετά
βαδίζοντας γρήγορα μέχρι το Φάληρο, ώστε όταν ο περσικός στόλος έφτα-
σε τους βρήκε ετοιμοπόλεμους και παραταγμένους. Φυσικά δεν αποτόλμησε
απόβαση και γύρισε στη Μικρά Ασία. Πρέπει να τονίσω πως για την Ιστορία ο
πραγματικός Μαραθώνιος είναι αυτός, ο αγώνας δρόμου των πάνοπλων οπλι-
τών από τον Μαραθώνα στο Φάληρο για να προλάβουν τον περσικό στόλο. Ο
Μαραθώνιος του δρομέα που έφερε την είδηση της νίκης στην Αθήνα, αν και
σημαντικός, ήταν ιστορικά ήσσονος σημασίας.
Οι Πέρσες γύρισαν νικημένοι στη Μικρά Ασία, αν και είχαν και ορισμένες
επιτυχίες από την εκστρατεία: Κατάληψη των Κυκλάδων, καταστροφή της
Ερέτριας και αιχμαλωσία των κατοίκων της.
Για τους Αθηναίους όμως ήταν μια μεγάλη νίκη που γρήγορα πήρε μυθική
σημασία, και δικαιολογημένα: Για πρώτη φορά, μόνες δυο ελληνικές πόλεις,
Αθήνα και Πλαταιές, είχαν νικήσει τους υπέρτερους ασιάτες εισβολείς, σε μια
λαμπρή νίκη που η σημασία της ξεπερνούσε και ξεπερνά τα τοπικά δεδομένα.
Ο μύθος των ανίκητων Περσών είχε ανατραπεί. Ο Μαραθώνας εξασφάλισε
την ελευθερία και έσωσε το νεότευκτο (μόλις 17 ετών, από τη δημιουργία του
από τον Κλεισθένη, το 507) δημοκρατικό πολίτευμα.
Χωρίς τον Μαραθώνα το δημοκρατικό πολίτευμα δεν θα είχε επιζήσει ούτε
θα ήταν δυνατή η απόκρουση της δεύτερης περσικής εισβολής το 480 π.Χ.
Έτσι, ο Μαραθώνας είναι η μάχη της δημοκρατίας, που καθόρισε την εξέλι-
ξη της Ελλάδας (πολιτική και πολιτιστική) και του δυτικού κόσμου. Ήταν η
πρώτη νίκη της «Δύσης», με τις αξίες που θα δημιουργούσε αργότερα αλλά
ήδη είχαν αρχίσει να υπάρχουν στην Αθήνα, δημοκρατία, ατομική ελευθε-
ρία, εναντίον των απολυταρχικών αξιών της περσικής και των προγενέστερων
ασιατικών αυτοκρατοριών.
Αυτό το αναγνώρισαν γρήγορα βεβαίως στην ίδια την Αθήνα, αλλά και σε
ολόκληρη τη Δύση, οι Ρωμαίοι πρώτα και μετά πολλοί φιλόσοφοι, πολιτικοί
και στρατιωτικοί, που κατέταξαν τον Μαραθώνα στις αποφασιστικές μάχες
της Ιστορίας, όπως ο σερ Έντουαρντ Γκρίζι ήδη το 1851 (Fifteen Decisive
Battles of the World, Everyman 1960 επανέκδοση). Ο δε Τζ. Στ. Μιλ έγραψε
πολύ χαρακτηριστικά το 1861: «Η μάχη του Μαραθώνα είναι σημαντικότερη
και για τη βρετανική ιστορία από τη μάχη του Χάστινγκς» (που έκρινε την
κατάκτηση της Αγγλίας από τους Νορμανδούς το 1066).
Οι Αθηναίοι πίστευαν ότι στην περιφανή αυτή μάχη πολέμησαν μαζί τους
ημίθεοι, όπως ο τοπικός ήρωας Μαραθών, ο Θησέας, ο Ηρακλής και ο Έχετ-
λος. Για τους πεσόντες έφτιαξαν τον τύμβο που σώζεται μέχρι σήμερα και
αφιέρωσαν (όπως και οι Πλαταιείς) περσικά όπλα στους Δελφούς. Οι 192
μορφές στη ζωφόρο του Παρθενώνα συμβολίζουν τους 192 πεσόντες. Μεγάλη
αναπαράσταση της μάχης (που διασώζεται από περιγραφές του Παυσανία)
έγινε από τους ζωγράφους Πάναινο και Μίκωνα και κόσμησε την Ποικίλη
Στοά στην Αγορά της Αθήνας. Μια συγκινητική λεπτομέρεια: Στον πίνακα
εικονίζεται ένας σκύλος, ενός αθηναίου οπλίτη, που τον συνόδευε στη μάχη
και διακρίθηκε για τις επιθέσεις του εναντίον των Περσών στο πλευρό του
κυρίου του, και έτσι αγωνίστηκε και εκείνος για την ελευθερία και τιμήθηκε
με τη μορφή του στον πίνακα.
Το 2010 (οι πιο πιθανές ημερομηνίες της μάχης είναι 11, 12, 13 ή 16 –σύμ-
φωνα με τον Μπερν– Σεπτεμβρίου) είναι η πολύ σημαντική επέτειος της μά-
χης, μια μοναδική ευκαιρία να προβληθεί η Ελλάδα στο εξωτερικό. Το υπουρ-
γείο Πολιτισμού δεν φαίνεται να έχει αντιληφθεί τη σημασία της επετείου και
την ευκαιρία που προσφέρεται γιατί, από όσο γνωρίζουμε, μέχρι σήμερα δεν
προωθεί κάποια πρωτοβουλία ανάδειξης του γεγονότος.
Και υπάρχουν πολλές δυνατότητες:
Πρώτον, επ’ ευκαιρία της επετείου αυτής θα έπρεπε να καθιερωθεί Παγκό-
σμια Ημέρα Δημοκρατίας, που, αν δεν κάνω λάθος, δεν υπάρχει, γιατί ο Μα-
ραθών είναι η μάχη της δημοκρατίας κυρίως, και λιγότερο του Μαραθωνίου
δρόμου ως αθλητικού γεγονότος.
Δεύτερον, θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα διεθνές δίκτυο πόλεων της
ελευθερίας-δημοκρατίας, όπου θα συμμετείχαν πόλεις συνδεδεμένες με
αγώνες για αυτά τα ιδανικά, όπως είναι ο Μαραθών, η Αθήνα, οι Πλαταιές,
η Μαδρίτη (υπεράσπιση εναντίον των φασιστών στον ισπανικό εμφύλιο), η
Βοστώνη (αρχή της Αμερικανικής Επανάστασης το 1775), το Παρίσι (Γαλλική
Επανάσταση του 1789), το Λονδίνο (Ένδοξη Επανάσταση του 1688 και πρώτο
μόνιμο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο), το Τζανσί των Ινδιών (πόλη της εθνικής ηρω-
ίδας βασίλισσας Λακμσή στην ινδική επανάσταση εναντίον των Βρετανών το
1857) και πολλές άλλες.
Τρίτον, καθέρωση ενός μόνιμου ιστιοπλοϊκού αγώνα δημοκρατίας από τον
Μαραθώνα στο Φάληρο, στα ίχνη του περσικού στόλου. Η ιδέα προέρχεται
από τον γερμανό επιτετραμμένο της πρεσβείας στην Αθήνα, κ. Γκυ Φεώ ντε
Λα Κρουά, ο οποίος θα ήθελε να οργανώσει τον πρώτο αγώνα του 2010 με
τη συμμετοχή σκαφών με πληρώματα βουλευτές από τα 27 Κοινοβούλια των
χωρών μελών της Ε.Ε. και ίσως και άλλων.
Τέταρτον, καθιέρωση ενός νέου αγώνα, Μαραθώνα-Φαλήρου, στα ίχνη
της διαδρομής του αθηναϊκού στρατού μετά τη μάχη. Για να είναι ο αγώνας
ξεχωριστός και διακριτός, οι συμμετέχοντες αθλητές θα μπορούσαν να τον
κάνουν «επιβαρυμένοι» με βάρος ανάλογο με των αθηναίων οπλιτών (πιθα-
νόν γύρω στα 20 κιλά).
Με αυτές τις προϋποθέσεις, ο «Αγώνας της Δημοκρατίας», Μαραθώνα-
Φαλήρου θα είναι ο πιο δύσκολος, ξεχωριστός και επίπονος παγκοσμίως. (Η
απόσταση είναι περίπου 50 χλμ. σε σύγκριση με τα 42 του σημερινού Μαρα-
θώνιου, και φυσικά θα γίνεται βάδην, όπως τον έκαναν οι αθηναίοι οπλίτες.)
Τέλος, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η τριήρης «Ολύμπιος» για να χρο-
νομετρηθεί η διαδρομή του περσικού στόλου Μαραθώνας-Φάληρο.
Οι παραπάνω είναι μερικές μόνο ιδέες για την επέτειο, που μπορούν να
εμπλουτισθούν, όπως ελπίζω, με άλλες.
(Απόσπασμα από το βιβλίο “Δημοκρατία και Πόλεμος“, εκδόσεις ΕΥΡΑΣΙΑ)